Restitutie
Voor de culturele stichting is herkomstonderzoek met betrekking tot de eigen museale objecten een belangrijk centraal werkveld. Dit omvat het controleren van de bestanden op de door de nazi’s geplunderde kunst, evenals het identificeren van kunst- en cultuurgoed dat ten tijde van de DDR van particulieren werd afgenomen en welk in overeenstemming met de Duitse vermogenswet van 1990 moet worden geretourneerd. Daarnaast is de stichting verplicht, op basis van de Duitse wet ter vergoeding en compensatie, besloten door de Duitse Bondsdag op 27 september 1994, "roerende goederen" - dat wil zeggen dat vooral kunst- en cultuurgoederen - die tussen 1945 en 1949 in de Sovjet-bezettingszone door de zogenaamde landhervorming werden onteigend, aan de eigenaar moeten worden teruggegeven.
De Moritzburg in Halle (Saale) werd destijds in de provincie Saksen (sinds 1947 Saksen-Anhalt) gebruikt als centraal depot voor onteigend kunst- en cultuurgoed. Van ongeveer 130 objecten kon de herkomst worden bewezen. Talrijke kamers van kasteel Wernigerode dienden als externe dependance voor de opslag. In 1994 behelsde de totale inventaris van dit kasteel ongeveer 30.000 items, waaronder schilderijen en grafische afbeeldingen, meubels, textiel, wapens, porselein, aardewerk en waardevolle zilveren en glazen items, evenals een breed scala aan archiefmateriaal, zoals documenten uit nalatenschap, historische documenten, kaarten, plattegronden en foto's. Ongeveer de helft van deze staatscollecties die sinds 1995 door de culturele stichting worden beheerd was afkomstig uit 80 onteigeningsmaatregelen van de landhervorming. Onteigende kunst- en cultuurgoederen kwamen ook in de musea van burcht Falkenstein en kasteel Neuenburg terecht, die eveneens bij de stichting horen.
De bevoegde autoriteiten voor openstaande eigendomskwesties in Saksen-Anhalt, Thüringen en Saksen, hebben sinds 1996 ongeveer 280 verzoeken ingediend bij de culturele stichting over de verblijfplaats van dergelijke kunst- en cultuurgoederen. In september 2018 waren ongeveer 27.000 items van de collecties van burcht Moritzburg, kasteel Wernigerode, burcht Falkenstein en Neuenburg duidelijk geïdentificeerd als onteigende kunstwerken en konden aan hun voormalige eigenaren vermogensrechtelijk worden teruggegeven. Bovendien zijn alleen al op grond van de Duitse eigendomswet 920 kunstwerken uit de kastelendepots van Wernigerode geretourneerd. Sinds het jaar 2000 is het eveneens gelukt talrijke museum-items die aan restitutie onderworpen zijn, waaronder talrijke waardevolle schilderijen, in het kader van minnelijke schikkingen voor het kunstmuseum van Saksen-Anhalt in het kasteel Moritzburg, het jachtslot Letzlingen en voor het kaststeel Neuenburg met een totale waarde van meer dan 240.000 euro te kopen.
Het kasteel Moritzburg in Halle als centrale opslag voor het onteigende kunst- en cultuurgoed
Een onderzoeksproject van de culturele stichting Kulturstiftung Saksen-Anhalt in samenwerking met het Duitse centrum voor verlies van cultureel eigendom
Op 3 september 1945 vaardigde het staatsbestuur van de provincie Saksen een verordening uit over landhervorming. De hiermee beoogde "liquidatie van het feodale-jonkerachtige grootgrondbezit" was bedoeld om de "heerschappij van de jonker en grootgrondbezitters" op te heffen. Als gevolg hiervan werden meer dan 2.200 goederen in de provincie Saksen onteigend. De eigenaren waren meestal gevlucht of het land uitgezet. De inventaris die in de kastelen en landhuizen was achtergelaten - kunstwerken als schilderijen en sculpturen, maar ook meubels, wapens, bibliotheken en archieven - werd nu als "onbeheerd" beschouwd. Om deze tegen verduistering, vernietiging en diefstal te beschermen, werden ze eerst onder de speciale bescherming van de provincie geplaatst, verzameld in depots en daar opgeslagen. Het belangrijkste depot voor deze "veiligstelling van cultuurgoederen" in de provincie Saksen/deelstaat Saksen-Anhalt bevond zich in de Moritzburg in Halle (Saale), de kastelen in Wernigerode en Beichlingen dienden als dependance.
In het tweejarige onderzoeksproject dat is uitgevoerd in samenwerking met het Deutsches Zentrum Kulturgutverluste oftewel het Duitse Centrum voor het Verlies van Cultuurgoederen, in Magdeburg, moet aanhand van het voorbeeld van kasteel Moritzburg, dat ook onteigend werd als gevolg van de zogenoemde landhervorming, de omgang met kunst- en cultuurgoederen op brede basis worden onderzocht en gepresenteerd in een pilootstudie. De vraag richt zich op het verloop en de kwantitatieve reikwijdte van de “zekerstelling”, de betrokken personen en tenslotte op het museale gebruik, de vernietiging en de commerciële exploitatie van de objecten op de internationale kunstmarkt.
Uw contactpersoon
- Prof. Dr. Konrad Breitenborn
- Restitution
- Kulturstiftung Sachsen-Anhalt | Dienststelle Schloss Wernigerode
- Am Schloß 1
- 38855 Wernigerode
- T: +49 3943 5415-0
- F: +49 3943 5415-34
- wernigerode@kulturstiftung-st.de
